ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΚΑΤΑΛΥΤΙΚΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΔΟΣΗ ή VISIBLE LEARNING

Τον Νοέμβριο του 2008 ο Νεοζηλανδός καθηγητής John Hattie  σε συνθετική μελέτη μετα-ανάλυσης 800 ερευνών ανά τον κόσμο (επικαιροποιούνται συνέχεια και αυτή τη στιγμή έχουν φτάσει τις 900) που πραγματοποιήθηκαν σε διάστημα 15 ετών, κατέληξε στους κυριότερους παράγοντες που επηρεάζουν περισσότερο τις επιδόσεις των μαθητών. Οι έρευνες αυτές αφορούν περισσότερο από 80 εκατομμύρια μαθητές παγκοσμίως. Τρία χρόνια αργότερα, ο  Hattie εξέδωσε μελέτη με τις συνεπαγωγές που έχουν τα ευρήματά του στη διδασκαλία (βλ. https://books.google.gr/books/about/Visible_Learning_for_Teachers.html?id=xY-6MyDgks8C&source=kp_cover&redir_esc=y ).στον τόμο με τίτλο: Visible Learning for Teachers (2012).
Από την μετα-ανάλυση που έκανε στις διεθνείς έρευνες ο Hattie όρισε το στατιστικό όριο του 0.40, και θεώρησε ότι όσο περισσότερο κάποιος παράγων ξεπερνάει αυτό το όριο τόσο θεωρείται ότι ασκεί όλο και μεγαλύτερη επιρροή στη μαθησιακή επίδοση (effect size). Έτσι κατασκεύασε ένα ιστόγραμμα σύμφωνα με το οποίο οι πιο καταλυτικοί παράγοντες είναι (βλ. και : http://visible-learning.org/glossary/#2_Piagetian_programs ):

1. Οι αυτο-αναφορικές επιδόσεις ή οι προσδοκίες του μαθητή από την επίδοσή του: Καθήκον του εκπαιδευτικού είναι να γνωρίσει τι πιστεύουν οι μαθητές για το γνωστικό τους επίπεδο και τις ικανότητές τους και αυτό να το αξιοποιήσει για να τους ενισχύσει να πετύχουν μεγαλύτερες επιδόσεις. Ένα παράδειγμα διαπίστωσης των προσδοκιών είναι να ζητήσει ο καθηγητής από τους μαθητές του να του γράψουν πριν από το διαγώνισμα τριμήνου τι βαθμούς πιστεύουν ότι μπορεί να πετύχουν.
2. Διδακτικές επιλογές σύμφωνα με τον γνωστικό εποικοδομισμό του Piaget που ενισχύουν την ελεύθερη διατύπωση των ιδεών του μαθητή και δίνουν έμφαση στη διαδικασία μάθησης και όχι στο αποτέλεσμα.
3. Έγκαιρη Παρέμβαση και Ενισχυτική Διδασκαλία (Response to Intervention) σε μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες και γενικώς προβλήματα μάθησης.
4. Αξιοπιστία του εκπαιδευτικού που περιλαμβάνει τέσσερα κυρίως στοιχεία: εμπιστοσύνη, ικανότητα, δυναμισμό, αμεσότητα. Ο αξιόπιστος εκπαιδευτικός εμπιστεύεται τους μαθητές του, είναι πολύ καλά οργανωμένος και προετοιμασμένος, αποπνέει δυναμισμό και σιγουριά και με άμεσο ενδιαφέρον (αλλά όχι απειλητικό ή αδιάκριτο) προσεγγίζει τους μαθητές του.
5. Διαμορφωτική αξιολόγηση και σαφής και πληροφορητική ανταπόκριση στα λόγια και έργα του μαθητή, με την οποία ενημερώνει τον μαθητή πώς πρέπει να βελτιωθεί. Παράλληλα, και ο εκπαιδευτικός λαμβάνει υπόψη του στο τι πρέπει να αλλάξει, για να βελτιωθεί η διδασκαλία του (βλ. και Dylan William 2013 https://www.youtube.com/watch?v=TZtOkKqldCY ) .
6.  Αναστοχασμό επί μικρο-διδασκαλιών (micro-teaching) για τη βελτίωση των διδακτικών και επικοινωνιακών επιλογών των εκπαιδευτικών.
7. Στοχευμένος διάλογος με τους μαθητές που διευκρινίζει ασάφειες, δίνει την ευκαιρία να εμπλακούν όλοι οι μαθητές και δυναμώνει τους συναισθηματικούς δεσμούς ανάμεσα στα μέλη μιας τάξης.
8. Εμπεριστατωμένη παρέμβαση για τους μαθητές με αναπηρίες.
9. Σαφήνεια ως προς τους στόχους και τα κριτήρια επιτυχίας της προσπάθειάς των μαθητών  (για παράδειγμα βλ. https://www.youtube.com/watch?v=8S3MuIdH14s ) .
10. Ανατροφοδότηση (feedback) από τον μαθητή προς τον δάσκαλο, για να γνωρίζει σε ποιο επίπεδο βρίσκεται ο μαθητής του, αλλά και από τον δάσκαλο προς τον μαθητή. Ο παράγων αυτός συναρτάται άμεσα με τον παράγοντα 5.  

Αρκετή εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ανάμεσα στους επικρατέστερους παράγοντες δεν είναι ούτε οι κατ΄ οίκον εργασίες, ούτε ο αριθμός των μαθητών σε μια τάξη, ούτε οι ώρες παραμονής των μαθητών στο σχολείο, ούτε η υλικοτεχνική υποδομή, ούτε τα αναλυτικά προγράμματα, ούτε τα σχολικά βιβλία. Το βάρος φαίνεται να πέφτει κυριολεκτικά στον εκπαιδευτικό, τη γενικότερη συγκρότησή του, και τον τρόπο που με βάση αυτή (τη συγκρότηση) προχωράει στις παιδαγωγικές του επιλογές.

Για περισσότερα αξίζει να ρίξετε μια ματιά στα σχετικά βίντεο και τις αυνεντεύξεις του καθηγητή John Hattie. 

ΔΙΑΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ

Δεν μπορούμε να δούμε την Διαμορφωτική Αξιολόγηση (ΔΑ) ανεξάρτητα από το είδος μάθησης που καλείται να υπηρετήσει. Για παράδειγμα, αν ένας εκπαιδευτικός πιστεύει ότι "μαθαίνω Γλώσσα" σημαίνει "μαθαίνω να κλίνω ρήματα, να κάνω χρονικές αντικαταστάσεις και να ξέρω να γράφω ορθογραφημένα", τότε η αξιολόγηση που θα εφαρμόσει θα κινείται μέσα σε αυτό το πνεύμα. Αντίθετα, αν κάποιος άλλος εκπαιδευτικός πιστεύει ότι "μαθαίνω Γλώσσα" σημαίνει "επικοινωνώ προφορικά, σκέφτομαι κριτικά και συνομιλώ, κατανοώ  και παράγω κείμενα", τότε η αξιολόγησή του θα είναι ανάλογη.  Οι αρχές της ΔΑ θα είναι ίδιες (αξιολογώ διαρκώς για την επίτευξη του στόχου, παρέχω την ανάλογη ανατροφοδότηση), όμως, το περιεχόμενο και οι πρακτικές εφαρμογές της αξιολόγησης δεν θα έχουν καμιά σχέση μεταξύ τους  και δεν θα οδηγούν στο ίδιο μαθησιακό αποτέλεσμα (βλ. http://www.educationaldesigner.org/ed/volume2/issue7/article23/ ).

Οι Black & William  που έχουν ταυτίσει τον όρο της ΔΑ με τον όρο της "Αξιολόγησης για τη Μάθηση" (Assessment for Learning, ή επί το συντομότερον AfL) θεωρούν ότι το θεωρητικό πλαίσιο, στο οποίο επιμορφώθηκαν πολλές γενιές δασκάλων στη Μ. Βρετανία  αυτά τα τελευταία 15 χρόνια για την AfL, στην πράξη παραποιήθηκε σε τραγικό επίπεδο (βλ. https://www.tes.com/article.aspx?storycode=6261847  ), επειδή συνεθλίβη από την γραφειοκρατία και μια αποπροσανατολιστική αντίληψη ότι "Αξιολόγηση για τη Μάθηση" σημαίνει καλές επιδόσεις σε τεστ και διαγωνίσματα και υψηλές βαθμολογίες.
Αντιθέτως, ο Dylan Wiliam διευκρινίζει σε προ 3ετίας συνέντευξή του στο Times Educational Supplement (TES) ότι η φιλοσοφία της προσέγγισης υλοποιείται με στρατηγικές όπως:

• Σαφής διατύπωση των μαθησιακών στόχων και διευκρινιστικές κατευθύνσεις προς τους μαθητές, 
• Συγκέντρωση μαθησιακών επιτευγμάτων των μαθητών που να πιστοποιούν το επίπεδο κατάκτησης της γνώσης μέσα από σύντομες και περιεκτικές δραστηριότητες (σύντομες ερωτήσεις, κουίζ κτλ) και χωρίς την απόδοση βαθμολογίας (η βαθμολογία αποθαρρύνει, ενώ οι διευκρινίσεις και προτάσεις του δασκάλου βελτιώνουν την επίδοση),
• Παροχή άμεσης, σαφούς και επεξηγηματικής ανατροφοδότησης που βοηθά τον μαθητή να προχωρήσει σε ανώτερο επίπεδο (πρβλε και Θεωρία του +1 κατά Vygotsky),
• Αξιοποίηση των μαθητών ως πηγή ανατροφοδότησης και πληροφόρησης, μέσα από δραστηριότητες  ετερο-αξιολόγησης, αλληλοδιδακτικής και αλληλο-υποστήριξης,
• Ενθάρρυνση των μαθητών με πράξεις (π.χ. συναποφασίζουμε μαζί τους τα κριτήρια αξιολόγησης μιας γραπτής εργασίας ), που να τους δείχνουν ότι η μάθηση και η πρόοδος τους είναι και υπόθεση προσωπική και δική τους ευθύνη και υποχρέωση. 

Αξιολόγηση και Μάθηση στην Τάξη από τους Black, Paul, Wiliam, Dylan, Assessment in Education: Principles, Policy & Practice Mar1998, Vol. 5, Issue 1

Στο παρόν δημοσιεύω συνοπτική μετάφραση με σχολιασμό μου της βιβλιογραφικής ανασκόπησης των Black & William, σχετικά με την αξιολόγηση και τη μάθηση στη σχολική τάξη. Η πλήρης πρωτότυπη δημοσίευση μπορεί να ανακτηθεί από το διαδίκτυο σε μορφή word ή pdf.

Το άρθρο αφορά στην ανάδειξη της σχέσης μεταξύ αξιολόγησης και μάθησης. Αυτή η καταλυτική σχέση έχει ήδη εντοπισθεί από τον Tyler (1949) στο μνημειώδες έργο του Basic Pronciples of Curriculum and Instruction και αναβιώνει στο συστημικό μοντέλο οργάνωσης της διδασκαλίας και μάθησης κατά Wiggins & McTighe (1998) Undestanding by Design.  Εκεί οι δύο παιδαγωγοί ισχυρίζονται ότι ο  σχεδιασμός της αποτελεσματικής διδασκαλίας προϋποθέτει την "αντίστροφη" πορεία, αρχής γενομένης από την αξιολόγηση του μαθητή (τι να είναι σε θέση να κάνει μετά το πέρας της διδασκαλίας).

Κομβική έννοια της μελέτης είναι "η διαμορφωτική αξιολόγηση" (ΔΑ), η οποία, -μαζί με άλλους όρους στον τομέα της εκπαιδευτικής αξιολόγησης - δεν ορίζεται με ακρίβεια στη βιβλιογραφία. Στην εν λόγω μελέτη οι Black & William ορίζουν ως ΔΑ όλες εκείνες τις ενέργειες που αναλαμβάνει ο εκπαιδευτικός και οι μαθητές του και οι οποίες παρέχουν την κατάλληλη πληροφορία, προκειμένου να βελτιωθεί η διδασκαλία και η άμεσα επηρεαζόμενη από αυτή μάθηση. Μία αξιολόγηση για να είναι διαμορφωτική πρέπει να αξιοποιεί το εργαλείο της ανατροφοδότησης (feedback). Η ανατροφοδότηση διαφοροποιείται από εκπαιδευτικό σε εκπαιδευτικό, ανάλογα με την προσωπική του θεωρία και τις προτεραιότητες που θέτει. Όσο πιο καθοδηγητική είναι η ανατροφοδότηση τόσο πιο ορατή είναι η πρόοδος του μαθητή, γι  αυτό  ο εκπαιδευτικός πρέπει να είναι σε θέση να παρέχει οδηγίες για κάθε λάθος  του μαθητή (σελ. 26, βλ. και "εμπεδωτική μάθηση" ή mastery learning  στη σελ. 29). Ο ρόλος των μαθητών κατά την αξιολόγηση είναι πολύ σημαντικός, γιαυτό και παράγοντες, όπως τα προσωπικά  κίνητρα και η αυτο-αντίληψη επηρεάζουν τον βαθμό στον οποίο αντιλαμβάνονται την ανατροφοδότηση για την πρόοδό τους. 

Οι δύο ερευνητές μελέτησαν μεγάλες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν σε διάφορες χώρες (π.χ. Γαλλία, Μ. Βρετανία, ΗΠΑ, Ιαπωνία, Αυστραλία) που περιλάμβαναν μεγάλο δείγμα  και κατέληξαν στο κοινό  συμπέρασμα ότι  "η ιδιαίτερη προσοχή στην ΔΑ μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική βελτίωση της μάθησης "(σελ. 9).


Πώς Αξιολογούν οι Εκπαιδευτικοί τους Μαθητές (σελ. 10)
Από την έρευνα φάνηκε ότι η καθημερινή διαμορφωτική αξιολόγηση συνήθως έχει τα παρακάτω χαρακτηριστικά:

• Η αξιολόγηση (Α) ευνοεί την επιφανειακή μάθηση και την αποστήθιση.
• Οι εκπαιδευτικοί δεν θέτουν συνήθως στην κρίση των συναδέλφων τους τις προσωπικές τους επιλογές ως προς την αξιολόγηση. Κυρίως αξιολογούν τους κατώτερους γνωστικούς στόχους και πολύ λιγότερο τους ανώτερους γνωστικούς ή άλλους στόχους.
• Στο σχολείο υπερ-εκτιμάται η βαθμολόγηση και υπο-βαθμίζεται η μάθηση.
• Υπάρχει η γενική τάση να βαθμολογούνται οι μαθητές και να συγκρίνονται μεταξύ τους, παρά οι επιδόσεις τους να αξιολογούνται ανάλογα με τα δεδομένα κριτήρια μάθησης. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο ευνοείται ο μεταξύ τους ανταγωνισμός.
• Από έρευνα σε Αγγλία και Ελλάδα (Mavromatis, 1996)  φάνηκε ότι οι εκπαιδευτικοί επηρεάζονται συναισθηματικά πριν αξιολογήσουν και αντιμετωπίζουν την αξιολόγηση ως διεκπεραίωση και όχι ως σημαντική ενέργεια στη διδακτικο-μαθησιακή διαδικασία. 
• Από άλλη έρευνα φάνηκε ότι οι εκπαιδευτικοί είναι σε θέση να κάνουν προβλέψεις σχετικά με τον βαθμό επιτυχίας των μαθητών τους σε εξωτερικές εξετάσεις, όμως ο τρόπος που αξιολογούν τους μαθητές τους δεν τους προσφέρει την απαιτούμενη πληροφορία  σχετικά με το τι γνώσεις και δεξιότητες έχουν οι μαθητές τους.
• Τέλος, η αξιολόγηση αποτελεί πεδίο πρόκλησης έντασης, διενέξεων, ενοχών, θυμού και άλλων συναισθηματικής φόρτισης καταστάσεων.

Αξιολόγηση, Παιδαγωγική, Καινοτομία (σελ. 12)

Δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι εκπαιδευτικοί βρίσκονται σε μεγάλη σύγχυση, όταν αλλάζει ο τρόπος αξιολόγησης των μαθητών. Η ΔΑ συνδέεται άμεσα με τον τρόπο που ο εκπαιδευτικός αντιλαμβάνεται την παιδαγωγική και τον ρόλο του στην τάξη.. Πλήθος ερευνών ανέδειξαν τρία στοιχεία:

• Οι εκπαιδευτικοί έχουν μια συγκεχυμένη εικόνα για το τι είναι ΔΑ.
• Οι τοπικές, περιφερειακές ή εθνικές εξετάσεις ασκούν μεγάλες πιέσεις και προδιαγράφουν την αντίληψη για την αξιολόγηση και τον τρόπο που εφαρμόζεται.
• Αλλαγή στις πρακτικές αξιολόγησης προϋποθέτει αλλαγή στον τρόπο που ο εκπαιδευτικός αντιλαμβάνεται τον ρόλο του.

Διαμορφωτική Αξιολόγηση και Μαθητές

Κατά τη ΔΑ οι μαθητές πρέπει να μπορούν

• να συνειδητοποιήσουν το εύρος και τον βαθμό απόστασής τους από τον επιδιωκόμενο στόχο, 
• να επιλέξουν στρατηγικές και μεθόδους (μαζί με τον εκπαιδευτικό) που τους βοηθούν να προσεγγίσουν στον στόχο.

Συμπερασματικά, η εμπλοκή των μαθητών στην κατάκτηση του στόχου προϋποθέτει ότι ο μαθητής μπορεί να αντιληφθεί τον στόχο και να λάβει ανάλογα μέτρα, π.χ. μέθοδο μελέτης, στρατηγικές επίλυσης κτλ προκειμένου να φτάσει τον στόχο.

Αντίληψη και Ανταπόκριση  Μαθητών (σελ. 13)

Σύμφωνα με έρευνα του Perrenoud σε σχολεία της Γαλλίας: "Η πλειονότητα των μαθητών αντιλαμβάνεται την αξιολόγηση ως διεκπεραίωση, ως κάτι δευτερεύων και όχι ως μια δράση ευθύνης που θα τους χειραφετήσει και θα τους ανεξαρτητοποιήσει στην πορεία τους προς την κατάκτηση της μάθησης". 
Από διεθνή έρευνα συνάγεται ότι η θετική στάση απέναντι στην αξιολόγηση προϋποθέτει θετική στάση απέναντι στη μάθηση. 

Πρακτικές εμπλοκής των μαθητών στην αξιολόγηση είναι η αυτο-αξιολόγηση και η ετερο-αξιολόγηση.