Το καλύτερο που μπορείς να ξοδέψεις για τα παιδιά σου είναι ο χρόνος σου Luise HartΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ
Το υλικό που κρατάτε στα χέρια σας έχει θέμα τον σχεδιασμό και την εφαρμογή στην σχολική τάξη της ομαδοσυνεργατικής (ΟΣ) διδασκαλίας. Δημιουργήθηκε προκειμένου να αξιοποιηθεί σε επιμορφωτικές συναντήσεις εκπαιδευτικών της Α΄/βάθμιας και Β΄/βάθμιας εκπαίδευσης.
Το παρόν υλικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτούσιο ή σε συνδυασμό με έντυπο και ψηφιοποιημένο υλικό που έχει εκπονήσει η γράφουσα στην ίδια θεματική. Από το έντυπο υλικό προτείνονται: α) «Η κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραμμα, στα Σχολικά Βιβλία και στη Διδακτική Πράξη», Εκδ.Γρηγόρη, 2003, και β) «Σχέδια Εργασίας στην Τάξη και στην Πράξη» Εκδ. Πατάκη, 2004.
Το ψηφιοποιημένο υλικό μπορεί να αναζητηθεί στο παρόνιστολόγιο «Παιδεία-Πολίτης-Περιβάλλον», www.alexandrakouloumbaritsi.blogspot.com και στη διεύθυνση www.pi-schools.gr/Μελέτη Περιβάλλοντος ή Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή ή έρευνες και προγράμματα.
ΕΔΩ ΔΗΜΟΣΙΕΥΕΤΑΙ ΜΙΚΡΟ ΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ
ΠΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΤΑΙ ΣΤΑ ΑΡΣΑΚΕΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ (ΔΗΜΟΤΙΚΟ - ΓΥΜΝΑΣΙΟ - ΛΥΚΕΙΟ)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ
1. Γενικά
2. Θεωρία
2.1 Θεωρητικές παραδοχές για την εφαρμογή ΟΣ μαθησιακού περιβάλλοντος
2.2 Πέντε θεμελιώδεις αρχές λειτουργίας των μαθητικών ομάδων
2.3 Διαμόρφωση των ομάδων – Η αφετηρία
2.4 Κανόνες στην ομάδα
2.5 Ρόλοι
3. Πράξη
3.1 Ομαδοσυνεργατικά σχήματα – Αξιολόγηση – Συνεργασίες σε επίπεδο εκπαιδευτικών
3.2 Πρακτική εφαρμογή ΟΣ σχημάτων. «Αμοιβαία διδασκαλία» και «Σκέψου-Μοιράσου-Ανακοίνωσε»
3.3 Αξιολόγηση του μαθητή στην ΟΣ διδασκαλία στον ακαδημαϊκό τομέα: αυτο-αξιολόγηση με βάση τον σχεδιασμό των μαθησιακών στόχων, τεστ του εκπαιδευτικού, παρατήρηση των μαθητών, συν-διαμόρφωση κριτηρίων και επιπέδων επίδοσης. Εφαρμογή των ΟΣ σχημάτων «καρουσέλ» και «Συμμετοχή με βάση την αρίθμηση»
3.4 Αξιολόγηση του μαθητή στην ΟΣ διδασκαλία στον κοινωνικό τομέα: δελτία αυτό-αξιολόγησης, παρατήρηση, έλεγχος της λειτουργίας των ομάδων στη σχολική τάξη
3.5 Αξιολόγηση του μαθητή στην ΟΣ διδασκαλία στον τομέα διαχείρισης του μαθητικού έργου
4. Τελικές επισημάνσεις
5. Βιβλιογραφία
1. ΓΕΝΙΚΑ
Μαθητές που νοιάζονται ο ένας τον άλλον σε επίπεδο κοινωνικών σχέσεων και ακαδημαϊκών επιδόσεων είναι η διπλή στόχευση της Ομαδοσυνεργατικής (ΟΣ) διδασκαλίας και μάθησης, η οποία αποτελεί παιδαγωγική και ψυχολογική σχολή και κίνημα που ξεπερνά τα όρια της μεμονωμένης μεθόδου και ενός απλού τρόπου μάθησης και συντίθεται σε ολοκληρωμένο μαθησιακό περιβάλλον.
Ο εκπαιδευτικός, προκειμένου να οργανώσει το ΟΣ μαθησιακό περιβάλλον, λαμβάνει αποφάσεις σε τέσσερις τομείς: α) τη λειτουργία των ομάδων, β) τη σύνθεση τους, γ) την επιλογή και παρουσίαση του περιεχομένου της διδασκαλίας και μάθησης (υλικό και ΟΣ σχήματα),και δ) τη/τις μεθόδους αξιολόγησης. Σ΄ αυτό το περιβάλλον μάθησης, η διδασκαλία και η αξιολόγηση συναποτελούν έναν ενιαίο και αδιαίρετο τομέα και όχι ξεχωριστές και ανεξάρτητες διδακτικές ενέργειες.
Στην ΟΣ διδασκαλία, ο μαθητής, με τη φθίνουσα καθοδήγηση του εκπαιδευτικού (βλ. Κουλουμπαρίτση, 2003, κεφ. 5), βρίσκεται στο επίκεντρο της μαθησιακής διαδικασίας, αναλαμβάνει ρόλους που παραδοσιακά ανήκουν στον εκπαιδευτικό, όπως είναι ο ρόλος του σχεδιαστή μαθησιακών στόχων, ο ρόλος του δασκάλου που διδάσκει, ο ρόλος του εμψυχωτή και του αξιολογητή.
Η εργασία σε ομάδες αφορά τόσο τους μαθητές μιας τάξης, όσο και τους εκπαιδευτικούς τους που αναλαμβάνουν, σε συνεργασία με τους συναδέλφους τους, να σχεδιάσουν, να οργανώσουν και να υποστηρίξουν το ΟΣ περιβάλλον μάθησης, διαμορφώνοντας σταδιακά ένα ανοικτό και δημιουργικό σχολικό κλίμα και μια συνεκτική σχολική κουλτούρα.
2. ΘΕΩΡΙΑ
2.1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΟΣ ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
Βλ. σχετικά Johnson & Johnson, 2004, σελ. 7-15
1. Ο άνθρωπος είναι ον κοινωνικό. Μέσα στον σχολικό χώρο οι μαθητές διαμορφώνουν αυθόρμητα παρέες και αυτο-οργανώνοται σε κοινωνικές ομάδες.
2. Οι ομάδες επηρεάζουν τη συμπεριφορά. Ιδιαίτερα για τους έφηβους η ανάγκη «του ανήκειν» σε μία ομάδα είναι πρωταρχικής σημασίας (Glasser, 2002) . Στις μαθητικής ομάδες που διαμορφώνονται είτε αυθόρμητα είτε απ΄ τον εκπαιδευτικό έχει μεγάλη σημασία για το ποιος και πώς διαχειρίζεται την «εξουσία» και «τη δύναμη» και ποια είναι τα χαρακτηριστικά κύρους κάθε μέλους στην ομάδα (Cohen, Lotan & Cantazarite, 1990∙ βλ. στο παρόν ιστολόγιο).
3. Η εργασία σε ομάδες βελτιώνει την ακαδημαϊκή επίδοση των μαθητών (βλ. και Ματσαγγούρας, 2000).
4. Η εργασία σε ομάδες βελτιώνει τις κοινωνικές δεξιότητες και τις σχέσεις μεταξύ των μαθητών και συνεισφέρει στην ψυχική τους υγεία. Αποδεικνύει έμπρακτα την ευαισθητοποίησή της στις πολιτισμικές, εθνικές, οικονομικές, κοινωνικές, ατομικές διαφορές και συμβάλλει στην άμβλυνση των προκαταλήψεων (βλ. culturally responsive pedagogy).
2.2 ΠΕΝΤΕ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΑΡΧΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΙΚΩΝ ΟΜΑΔΩΝ
(βλ. Johnson, Johnson & Holubec, 1994)
1. Θετική αλληλεξάρτηση (positive interdependence): Δεσμοί αλληλεξάρτησης που δημιουργούνται μέσα από κατάλληλα διαφοροποιημένο υλικό (επιμερίζεται σε υποέργα απ΄ τον εκπαιδευτικό) και τεχνικές αξιολόγησης που δεσμεύουν τα μέλη της ομάδας για αλληλοβοήθεια (π.χ. βοηθάμε αλλήλους, για να πάρουμε όλοι υψηλό βαθμό) .
2. Παρωθητική αλληλεπίδραση (promotive interaction): Τα μέλη μιας ομάδας δένονται μεταξύ τους με δεσμούς φιλίας ή μέσω ανάληψης ευθύνης ο ένας για τον άλλον, ώστε να προωθεί και να παρωθεί ο ένας τον άλλο στην πρόοδο.
3. Ατομική και ομαδική ευθύνη και απόδοση λόγου (individual and group accountability): Ατομική ευθύνη υπάρχει όταν κάθε μέλος με υπευθυνότητα φροντίζει τα άλλα μέλη και συμβάλλει ώστε το ίδιο αλλά και τα άλλα μέλη να βελτιώνουν τις επιδόσεις τους. Ομαδική ευθύνη υπάρχει όταν τα μέλη διασφαλίζουν τη συμβολή όλων, δεν καλύπτουν κανέναν φυγόπονο, και ελέγχουν τις επιδόσεις της ομάδας τους ως προς συγκεκριμένα κριτήρια επίδοσης, που έχουν ορισθεί από κοινού ή που έχει ορίσει ο εκπαιδευτικός.
4. Δεξιότητες επικοινωνίας (interpersonal and group work skills): τεχνικές εποικοδομητικού διαλόγου και λήψης αποφάσεων, αποτελεσματική άσκηση ηγεσίας ή κάποιου άλλου ρόλου στην ομάδα, αποφυγή συγκρούσεων, εγκαθίδρυση σχέσεων εμπιστοσύνης. Μεσολαβεί άμεση και συστηματική διδασκαλία από τον εκπαιδευτικό αυτών των δεξιοτήτων και αξιολόγησή τους μέσω: α) κλείδας παρακολούθησης της ομαδικής εργασίας, β) ερωτηματολογίου αυτο-αξιολόγησης της ομαδικής εργασίας (βλ. και Ματσαγγούρας, 2000 για δελτία αυτο-αξιολόγησης).
5. Παρακολούθηση της λειτουργίας της ομάδας (group processing): σε τακτά χρονικά διαστήματα γίνονται κύκλοι συζήτησης στη σχολική τάξη ανά ομάδα ή ολομέλεια, προκειμένου να καταγραφούν τα βιώματα των μαθητών από την ΟΣ διαδικασία και να επαναπροσδιορισθούν στόχοι και διαδικασίες (εφόσον χρειάζεται). Αυτή η τελευταία, αλλά το ίδιο σημαντική, αρχή δεν πρέπει να παραβλέπεται, ούτε να θεωρείται πολυτέλεια, διότι μέσα από τον στοχασμό και τη συζήτηση τα μέλη γνωρίζονται καλύτερα, ενδυναμώνουν τους δεσμούς τους και προλαβαίνουν δυσλειτουργίες και αναποτελεσματικότητα της ομάδας.
3. ΠΡΑΞΗ
3.1 ΟΜΑΔΟΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ
Στον κατάλογο που ακολουθεί παρατίθενται ΟΣ σχήματα, τα οποία μπορούν εύκολα και χωρίς πολλή προεργασία με τους μαθητές να εφαρμοστούν στην τάξη.
............................................................................................................................................................
1. Σκέψου (ή Γράψε) – Συζήτησε – Ανακοίνωσε
Think (or Write) – Pair – Share κατά Lyman
Κάθε μαθητής σκέφτεται μόνος του επί ενός θέματος ή ερωτήματος που έχει θέσει ο εκπαιδευτικός. Στη συνέχεια μοιράζεται τις σκέψεις του με έναν συμμαθητή του (διπλανό). Γράφουν από κοινού μια περίληψη ή μια σύνοψη των απόψεών τους. Τέλος, ανακοινώνουν στην ολομέλεια το κοινό τους έργο και συζητούν.
....................................................................................................................................................
2. Ανταπόκριση με βάση την αρίθμηση (Numbered Heads Together) Στις τετραμελείς ομάδες, τα μέλη αποφασίζουν τον αριθμό που λαμβάνει καθένας (1,2,3,4).
Ο εκπαιδευτικός θέτει ένα θέμα ή ένα ερώτημα. Οι μαθητές σε κάθε ομάδα συζητούν την απάντηση και πρέπει όλοι να είναι σε θέση να απαντήσουν σωστά. Στη συνέχεια, ο εκπαιδευτικός μπορεί να ζητήσει από τυχαίο αριθμό, π.χ. «Όλα τα 2» όλων των ομάδων να απαντήσουν στο ερώτημα.
3. Δι-ομαδική σύμπραξη στην ανάπτυξη μιας άποψης (Say and Switch) Ο εκπαιδευτικός θέτει ένα ερώτημα ή ένα θέμα προς συζήτηση. Δίνει τον λόγο σ΄ έναν μαθητή και πριν τελειώσει όλο το σκεπτικό του τον διακόπτει και δίνει τον λόγο σε άλλον μαθητή, που μπορεί ν΄ ανήκει σε άλλη ομάδα. Αυτή η δραστηριότητα συντείνει στην άσκηση της συγκέντρωσης, της σκέψης και της άσκησης στον γλωσσικό τομέα, ιδιαίτερα αλλόγλωσσων μαθητών. Παραλλαγή και της προηγούμενης τεχνικής. Για παράδειγμα, μπορεί ένας αλλόγλωσσος μαθητής να αρχίσει περιγράφοντας μια εικόνα και οι συμμαθητές του να συνεχίσουν οικοδομώντας σε όσα ανέφερε.
.
4. Καρουσέλ ή Γκράφιτι Καρουσέλ: Στην κάθε ομάδα δίνεται χαρτί του μέτρου και μια διαφορετική θεματική για μελέτη. Σε προκαθορισμένο χρόνο (π.χ. 10΄ ) τα μέλη της ομάδας σταματούν και παραδίδουν το χαρτί τους στη διπλανή ομάδα. Η μετακίνηση του χαρτιού σταματά όταν το χαρτί ξαναγυρίσει στην ομάδα του.
Το Γκράφιτι: είναι παραλλαγή, όπου οι ομάδες περνούν και διαβάζουν διαφορετικά χαρτιά του μέτρου που είναι αναρτημένα στον τοίχο ή τον πίνακα.
5. Αμοιβαία Διδασκαλία Reciprocal Teaching των Palincsar & Brown (1984)
Βλ. και Κουλουμπαρίτση, 2003 και www.pi-schools.gr
Η τεχνική αυτή επινοήθηκε με στόχο να βοηθήσει τους μαθητές να παρακολουθούν και να ελέγχουν το επίπεδο κατανόησης και μάθησης κειμένων (αυτο-ρύθμιση). Αποτελείται από 4 κυρίως βήματα, τα οποία διδάσκονται άμεσα και με απόλυτη σαφήνεια στον μαθητή. Το κείμενο αναλύεται παράγραφο προς παράγραφο.
1. Περίληψη / Ανακεφαλαίωση της παραγράφου για να εντοπιστεί η κεντρική ιδέα.
2. Ερωτήσεις Περιεχομένου για να επισημανθούν οι σημαντικές πληροφορίες του κειμένου και να γίνουν αντικείμενο επεξεργασίας εις βάθος.
3. Ερωτήσεις Διευκρινιστικές για να λυθούν απορίες και να γίνουν σαφή τα νοήματα.
4. Προβλέψεις για όσα πρόκειται να διαβάσει ο μαθητής στην επόμενη παράγραφο για μεγαλύτερη ετοιμότητα κατά την ανάγνωση.
Το μοντέλο δεν είναι ιεραρχικό. Ωστόσο, θεωρούμε ότι αυτή η σειρά έχει περισσότερο νόημα για αρκετούς μαθητές. Η διδασκαλία ξεκινά μετωπικά, καταλήγει ομαδικά (3-4 άτομα), όπου ένας διαφορετικός μαθητής σε κάθε παράγραφο, ή σε χρόνο που συναποφασίζεται, γίνεται συντονιστής της ομάδας.
Προσφέρεται ιδιαίτερα και ως μέθοδος που ασκεί τον μαθητή σε μεθόδους μελέτης (study skills) και αυτο-μάθησης.
6. Αλληλοδιδακτική / Jigsaw του Aronson, 1973
Η ύλη χωρίζεται σε τόσα μέρη όσα είναι τα μέλη κάθε ομάδας (4 συνήθως).
Σε κάθε μέλος μοιράζεται ανάλογο υλικό, ώστε όλα τα μέλη στην ομάδα να έχουν διαφορετικό υλικό.
Στη συνέχεια, κάθε μέλος φεύγει απ΄ την αρχική ομάδα και πάει σε καθορισμένο σημείο της τάξης και δημιουργεί με άλλους που έχουν το ίδιο υλικό μια ομάδα ειδικών. Κάθε ομάδα ειδικών μελετά σε δεδομένο χρόνο το υλικό.
Με τη λήξη του χρόνου κάθε μέλος επιστρέφει στην αρχική ομάδα και διδάσκει στα υπόλοιπα μέλη της αρχικής του ομάδας την ύλη του.
Στο τέλος, οι μαθητές γράφουν ατομικό τεστ για όσα έμαθαν από διαφορετικούς ειδικούς.
Προσοχή στην τοποθέτηση μαθητών στις ομάδες ειδικών και στον τρόπο βαθμολόγησης των ατομικών τεστ. Έχει παρατηρηθεί ένταση μεταξύ των μαθητών που δίδαξαν πλημμελώς και δέχθηκαν την οργή των συμμαθητών τους που διδάχθηκαν από αυτούς και έφεραν κακή βαθμολογία. Σ΄ αυτή την περίπτωση, ο εκπαιδευτικός εμψυχώνει και συνεπικουρεί στο έργο τω μαθητών που, λόγω αδυναμιών, δεν μπορούν να επιτελέσουν το έργο του εκπαιδευτικού κατά τη διδασκαλία της ύλης τους στην αρχική τους ομάδα.
ΠΡΟΣΟΧΗ Σε όλες τις τεχνικές πρέπει να τηρείται προκαθορισμένος χρόνος.
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Η ΟΣ διδασκαλία επιτρέπει την αξιολόγηση ενός ευρέως φάσματος μαθησιακών προϊόντων, τα οποία συχνά παραβλέπονται, όταν η διδασκαλία είναι μετωπική. Για να αξιολογηθεί ένα τέτοιο ευρύ φάσμα απαιτείται ποικιλία προσεγγίσεων. Παραδείγματα τέτοιων προϊόντων είναι:
α) στον ακαδημαϊκό τομέα: οι γνώσεις, οι έννοιες, η γνώση των διαδικασιών έρευνας και μάθησης σε έναν επιστημονικό κλάδο.
β) στον τομέα εφαρμογών ( των ακαδημαϊκών γνώσεων): η κριτική ανάλυση ενός θέματος με βάση τις γνώσεις που έχουν αποκτηθεί, συγκρίσεις και αξιολογήσεις με βάση κοινά συμφωνημένα κριτήρια για τον εντοπισμό ομοιοτήτων –διαφορών, ο συμπερασμός, η ικανότητα ανακεφαλαίωσης και εντοπισμού των πιο σημαντικών, η ικανότητα επιχειρηματολογίας και λεκτικής αντιπαράθεσης, η επίλυση προβλημάτων κ.τ.λ.
γ) στον κοινωνικό τομέα: οι κοινωνικές δεξιότητες επικοινωνίας με τους άλλους, η ικανότητα ηγεσίας, οι μέθοδοι διαχείρισης συγκρούσεων, η υπευθυνότητα, η συνέπεια, οι στάσεις και απόψεις, κτλ.
δ) στον τομέα οργάνωσης και διαχείρισης του σχολικού έργου: χρόνος, ρυθμός, διαχείριση ύλης, τήρηση σημειώσεων, αυτο-ρύθμιση, μεταγνώση.
ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ
Η συνεργασία αυτή συναρτάται με τον στόχο της συνεργασίας
• Συνεργασία ίδιας ειδικότητας, συνήθως όταν η στόχευση αφορά ακαδημαϊκή επίδοση στο ίδιο αντικείμενο.
• Διεπιστημονική συνεργασία, όταν α) ανακύπτει θέμα συμπεριφοράς ή β) όταν ο σχεδιασμός αφορά σε διαθεματικές προσεγγίσεις της ύλης και της διδασκαλίας.
ΖΟΥΜΕ ΜΑΖΙ – ΠΡΟΟΔΕΥΟΥΜΕ ΜΑΖΙ
Η ζωή στην ομάδα αλλάζει τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς, εφόσον μαθητές και εκπαιδευτικοί κατανοήσουν ότι η ΟΣ διδασκαλία δεν είναι απλώς μια διαφορετική διδακτική προσέγγιση, που παρακινεί τους απρόθυμους μαθητές και μια ανάπαυλα χαλάρωσης, αλλά μια πορεία προς ωριμότητα και την ανάπτυξη. Μια αυθεντική περίσταση κοινωνικού βίου που επενδύει στο μέλλον.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ευκλείδη, Α. (2005). Μεταγνωστικές διεργασίες και αυτο-ρύθμιση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Κουλουμπαρίτση, Α.Χ. (2010) Εργασία σε ομάδες στη σχολική μονάδα και τη σχολική τάξη: Η καινοτομία του αυτονόητου. Παρουσίαση σε ημερίδα των Σχολικών Συμβούλων Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Β΄ Διεύθυνσης Αθηνών, 3-3-2010, Κολλέγιο Αθηνών. Στο http://alexandrakouloumbaritsi.blogspot.com
Κουλουμπαρίτση, Α.Χ., Μουρατιάν, Ζ. και ομάδα εκπαιδευτικών (2004) Σχέδια Εργασίας στην Τάξη και στην Πράξη. Αθήνα: Πατάκης.
Κουλουμπαρίτση, Α.Χ. (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραμμα, στα Σχολικά Βιβλία και τη Διδακτική Πράξη: Συστημική Συσχέτιση και Αξιολόγηση. Αθήνα: Γρηγόρης.
Κουλουμπαρίτση, Α.Χ. & Ματσαγγούρας, Η.Γ. (2004) Φάκελος Εργασιών του Μαθητή (Portfolio Assessment): Η Αυθεντική Αξιολόγηση στη Διαθεματική Διδασκαλία. Στο Αγγελίδης, Π. και Μαυροειδής, Γ. (επιμ.) Εκπαιδευτικές Καινοτομίες στο Σχολείο του Μέλλοντος, τόμος Α΄, σελ. 55-83. Αθήνα: Gutenberg.
Κουλουμπαρίτση, Α.Χ. Αμοιβαία Διδασκαλία «Έρευνα στην κατανόηση πραγματολογικών επιστημονικών κειμένων στην υποχρεωτική εκπαίδευση με την πειραματική εφαρμογή της Αμοιβαίας Διδασκαλίας». Αναλυτική παρουσίαση εφαρμογής της Αμοιβαίας Διδασκαλίας στη σχολική τάξη στον κόμβο του ΠΙ: www.pi-schools.gr/ έρευνες-προγράμματα/ έρευνες.
Ματσαγγούρας, Η.Γ. (2000) Ομαδοσυνεργατική Διδασκαλία και Μάθηση. Αθήνα: Γρηγόρης.
Ματσαγγούρας, Η.Γ. (2004) Η Κειμενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου: Αφού Σκέπτονται γιατί δεν Γράφουν; Αθήνα: Γρηγόρη.
Johnson, D.W. & Johnson, R.T. (2004) Assessing Students in Groups. Thousand Oaks, CA: Corwin Press.
Johnson, D.W., Johnson, R.T. & Holubec, E. (1994) Circles of Learning. Cooperation in the Classroom. Alexandria: ASCD.
Cohen, E., Lotan, R.A. & Cantazarite, L. (1990) Treating status problems in the cooperative classroom. Στο Sharan, S (επιμ.) Cooperative Learning: Theory and Reasearch (σσ. 205-229). New York: Preager.
Glasser, W. (2002) Unhappy Teenager: A Way for Parents and Teachers to Reach Them. New York: HarperCollins.
Sharan, S (επιμ.) (1994) Handbook of Cooperative Learning Methods. Connecticut: Greenwood Press.
